πόλη-κράτος

Ιδιότυπη μορφή κράτους που δημιουργήθηκε στην αρχαία Ελλάδα. Φαίνεται πλέον εξακριβωμένο ότι οι πρώτες πόλεις-κράτη εμφανίστηκαν στις ακτές της Μικράς Ασίας, όπου για λόγους άμυνας οι πρώτοι Έλληνες άποικοι οργανώθηκαν σε στερεές αμυντικές θέσεις. Από τις αποικίες ο θεσμός της πόλης-κράτους πέρασε ύστερα στη μητρόπολη, όπου διαδόθηκε γρήγορα. Πολυάριθμες ήδη σ’ ολόκληρη την ελληνική χερσόνησο κατά τον 7o και 6o αι. π.Χ., τον 5o αι. οι πόλεις-κράτη έλειπαν μόνο από μερικές μικρές περιφερειακές ή περισσότερο καθυστερημένες περιοχές της. Κατά κανόνα η πόλη-κράτος αποτελούσε μια φάση περαιτέρω εξέλιξης του αρχικού πρωτόγονου χωριού. Ιδεατό κέντρο της ήταν το φρούριο, που βρισκόταν συνήθως στο ψηλότερο σημείο, ήταν έδρα, αρχικά, του βασιλιά και καταφύγιο του λαού σε περίπτωση κινδύνου και ονομαζόταν ακρόπολις (η επάνω, η ψηλότερη πόλη). Γύρω από την ακρόπολη οι κατοικίες των πολιτών, οι ναοί, η πλατεία της αγοράς και των συνελεύσεων κλπ., περιβαλλόμενα όλα και προστατευμένα από τείχη, αποτελούσαν την πραγματική πόλη. Στα δημοκρατικά πολιτεύματα οι πολίτες συμμετείχαν όλοι στη ζωή του κράτους με ισότητα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, παίρνοντας μέρος στις λαϊκές συνελεύσεις, στην εκλογή των αρχόντων, στις συζητήσεις για προβλήματα διοικητικά ή εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής, ή για ζητήματα ειρήνης και πολέμου. Οι πολίτες ήταν υποχρεωμένοι να υπερασπίζονται την πόλη σε περίπτωση πολέμου, παρέχοντας στρατιώτες και όπλα, και να μεριμνούν για όλες τις ανάγκες της πόλης σχετικά με τη διοίκηση, τα οικονομικά, τη λατρεία. Η οργάνωση αυτή, που στα βασικά χαρακτηριστικά της δεν διάφερε σημαντικά από τη μια πόλη στην άλλη, ήταν το κύριο εμπόδιο για την πραγματοποίηση μιας μεγάλης ενιαίας εθνικής κοινότητας στην Ελλάδα. Η παρακμή της πόλης-κράτους άρχισε μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, μεταξύ του τέλους του 5ου και των αρχών του 4ου αι. π.Χ., όταν άρχισε να γίνεται αισθητή η αδιαφορία των Ελλήνων για τον πολιτικό βίο και συγχρόνως η εξασθένηση της ίδιας της πόλης. Κατά το δεύτερο μισό του 4ου αι. π.Χ. φαίνεται ότι παρουσιάστηκαν τα πρώτα σοβαρά συμπτώματα της κρίσης, η οποία επιδεινώθηκε από το γεγονός ότι οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου είχαν επιβάλει και διασώσει σε ολόκληρη τη μεσογειακή Ανατολή την οριστική υπεροχή του βασιλείου-κράτους έναντι της πόλης-κράτους. Κατά την ελληνιστική εποχή αναγκάστηκε και η Ελλάδα να υποκύψει στη νέα ιστορική πραγματικότητα και σχηματίστηκαν ομοσπονδιακές ενώσεις –Αιτωλική Συμπολιτεία, Αχαϊκή Συμπολιτεία– στις οποίες το παλιό τοπικιστικό πνεύμα, που καλλιεργούσε ο θεσμός των πόλεων, είχε κατά μεγάλο μέρος ξεπεραστεί: γι’ αυτό και πόλεις άλλοτε ισχυρές, όπως η Αθήνα και η Σπάρτη, που δεν συμμετείχαν σ’ αυτές, έχασαν τη σπουδαιότητά τους ως κράτη. Λίγο αργότερα, με τη ρωμαϊκή κατάκτηση, η ζωή των πόλεων περιορίστηκε σε μια δραστηριότητα σχεδόν αποκλειστικά διοικητική.